Tagarchief: bijbel

Summerschool geloofsverdediging

Geplaatst op door

Bijna iedere zomer organiseert Geloofsverdediging.nl een 5-daagse summerschool over geloofsverdediging voor studenten. Op deze cursus worden lessen gegeven door diverse goed gekwalificeerde docenten. Zie onderaan deze pagina het (voorlopige) rooster voor de summerschool in 2025.

De cursus is speciaal ontworpen om christelijke studenten te helpen om te gaan met vragen waar zij binnen hun opleiding of in contact met andere studenten tegenaan kunnen lopen, zoals de relatie tussen geloof en wetenschap of vraagstukken over LGBTQIA+. Het is ieder jaar weer een zeer leerzame en ook hartstikke gezellige ervaring.

Algemene informatie

Doelgroep: jongeren en studenten van ongeveer 17 t/m 25 jaar
Inschrijven: klik hier om je aan te melden
Kosten: €150,- (Overnachtingen en maaltijden zijn bij de prijs inbegrepen. Als je dit niet kunt betalen, geef het dan aan bij je inschrijving. Er zijn beurzen beschikbaar.)
Datum: 14 t/m 18 juli 2025
Locatie: Haarle (nabij Deventer)

Programma

Maandag
– Introductie apologetiek. Wat is het nut van apologetiek? Is het wel Bijbels om te argumenteren voor het geloof? Betekent ‘geloof’ niet juist dat er geen argumenten voor zijn?
– Argumentatieleer. Hoe zitten argumenten in elkaar? Hoe kun je drogredenen ontzenuwen en zelf sterke argumenten formuleren? We zullen oefenen met het weerleggen van veelgebruikte argumenten tegen het christelijk geloof.
– De Bijbel: Gods Woord? Christenen noemen de Bijbel ‘het Woord van God’. Wat houdt dat in? Waarom zou je het geloven? Ondermijnt Paulus dat niet wanneer hij in 1 Kor. 7 zegt zijn eigen mening te geven? En staat de Bijbel niet vol tegenstrijdigheden?

Dinsdag
– Evolutie of ontwerp? Maakt de evolutietheorie een Ontwerper overbodig? Of kun je op basis van de schepping concluderen dat er een Schepper is?
– Archeologie en het Oude Testament. Vallen de Oudtestamentische verhalen archeologisch te staven? Hoe zit het met de verovering van Kanaän en het koninkrijk van David en Salomo? Er wordt ook ingegaan op recente opgravingen.

Woensdag
– Bijbel, seksualiteit en gender. Sinds de jaren ’60 is er een steeds groter gat tussen wat de Bijbel leert over seksualiteit en wat men in de Westerse samenleving gelooft. Is het ouderwets, liefdeloos of zelfs haatdragend om nog steeds vast te houden aan de traditioneel-christelijke kijk op seksualiteit?
– De god die niet bestaat. Is God een man met een witte baard tussen de wolken? Of is Hij een grote therapeut die al je problemen oplost? Of een vulmiddel om de gaten in onze wetenschappelijke kennis te vullen? Een interactief college over ons beeld van God.

Donderdag
– Islam. Wat zijn de belangrijkste overeenkomsten en verschillen tussen het christendom en de islam? Wat zijn de voornaamste argumenten? Hoe kun je een goed gesprek voeren over geloof met een moslim?
– De betrouwbaarheid van de evangeliën. Wie schreven de evangeliën? Ging er lange tijd van mondelinge overlevering vooraf aan het schrijven van de evangeliën? Zijn de verhalen nog wel betrouwbaar, of zijn ze enorm aangedikt?

Vrijdag
– Jezus, de Messias. De apostelen hadden twee hoofdargumenten voor het evangelie: de opstanding van Jezus en de Messiaanse profetieën die Jezus vervulde. Deze ochtend staan we uitgebreid stil bij hoe het Oude Testament op Jezus wijst.
– Neurobiologie en de ziel. Is ons bewustzijn slechts een illusie, gecreëerd door het brein? Kan het bewustzijn door puur natuurlijke processen verklaard worden, of is er een immateriële ziel? Wat kan neurologisch onderzoek ons hierover vertellen?

Share

Staan er kopieerfouten in de Bijbel?

Geplaatst op door

Ja. De manuscripten (handschriften) waarop onze Bijbelvertalingen zijn gebaseerd, wijken op veel punten af van elkaar en van de oorspronkelijke geschriften. Van geen enkel Bijbelboek is het origineel (de ‘autograaf’) bewaard gebleven. We moeten het doen met kopieën van kopieën. En tijdens dat kopieerproces zijn er helaas fouten ingeslopen.

Is dat erg?

Een beetje. Maar het is zeker niet onoverkomelijk. De consequentie is dat we van bepaalde Bijbelverzen niet precies weten wat er in het origineel gestaan heeft. Gelukkig gaat het meestal om kleine afwijkingen. En het belangrijkste is dit: geen enkele cruciale leerstelling is gebaseerd op onjuist gekopieerde teksten.

Op losse schroeven?

Misschien zijn sommige christenen een beetje huiverig om toe te geven dat er fouten in de Bijbel staan. Komt alles zo niet op losse schroeven te staan? Betekent dit dat ik ‘mijn Bijbel’ niet meer kan vertrouwen?

Om te beginnen is het belangrijk om onderscheid te maken tussen de Hebreeuwse en Griekse handschriften en de Nederlandse vertalingen van die handschriften. Als we het hebben over kopieerfouten, dan gaat het om fouten in de handschriften. We weten dat er kopieerfouten gemaakt zijn, omdat verschillende manuscripten van elkaar verschillen. Dit is niet iets wat ter discussie staat. Er zijn nu eenmaal verschillen tussen manuscripten.

Vertalers houden hier natuurlijk rekening mee. Op punten waar handschriften significant van elkaar verschillen, proberen vertalers uit te vinden wat de originele lezing was. En die nemen ze dan op in hun vertaling.

Helaas is het niet altijd mogelijk om te achterhalen wat er in de autograaf stond. En het is onwaarschijnlijk dat vertalers altijd de juiste keuzes maken. Nog vervelender zijn kopieerfouten waarvan we niet weten dat het kopieerfouten zijn, omdat ze in alle manuscripten staan. Al met al lijkt het er dus op dat hedendaagse vertalingen niet perfect zijn.

Toch hoeven we ons daar niet al te druk over te maken. Het gaat namelijk om kleine verschillen. Neem de volgende tekst:

Handelingen 5:34 (HSV)
Maar er stond iemand op in de Raad, een Farizeeër van wie de naam Gamaliël was, een leraar van de wet, die in hoge achting stond bij heel het volk. Hij gaf opdracht dat men de apostelen even buiten zou doen staan.

Sommige vertalingen hebben “de apostelen” hier vervangen door “de mensen” (NBG ’51) of “de mannen” (Willibrordvertaling). Op dit punt verschillen de manuscripten en hier hebben verschillende vertalers andere keuzes gemaakt. Je kunt erover discussiëren welke keuze de beste is, maar hoeveel maakt het eigenlijk uit? Geen enkele christelijke leerstelling valt of staat hiermee. Dit is typerend voor de overgrote meerderheid van manuscriptvarianten.

Wat betreft kopieerfouten die in alle handschriften terecht zijn gekomen (waarvan we dus niet weten dat het fouten zijn), het is redelijk om aan te nemen dat daarvoor hetzelfde geldt als voor kopieerfouten die we wel kunnen identificeren. Namelijk dat ze geen invloed hebben op enig christelijk doctrine.

De goddelijke inspiratie van de Bijbel

Al eeuwenlang geloven christenen dat het Oude en Nieuwe Testament door God geïnspireerd zijn, net zoals Jezus en de apostelen dat geloofden over het Oude Testament. God is feilloos, dus de door Hem geïnspireerde boeken kunnen geen fouten bevatten.

Maar dat de oorspronkelijke geschriften foutloos waren, wil nog niet zeggen dat voor de kopieën hetzelfde geldt. Dit inzicht is opgenomen in de “Chicagoverklaring over de Onfeilbaarheid van de Bijbel”, die representatief is voor hoe veel Bijbelvaste christenen ertegenaan kijken (artikel X):

Wij bevestigen dat inspiratie strikt genomen alleen geldt voor de autograaf van de Schrift, die door Gods voorzienigheid met grote juistheid kan worden vastgesteld op grond van de beschikbare manuscripten. Wij bevestigen verder dat kopieën en vertalingen van de Schrift het Woord van God zijn in zoverre zij getrouw het origineel weergeven.
Wij ontkennen dat enig essentieel element van het christelijke geloof aangetast is door de afwezigheid van de autografen. Wij ontkennen verder dat deze afwezigheid de stelling van de onfeilbaarheid van de Bijbel ongeldig of irrelevant maakt.

Welke wijzigingen zijn er in de tekst aangebracht?

Sinds de autografen geschreven zijn, zijn er in de kopieën verschillende veranderingen aangebracht. Sommige van die veranderingen waren opzettelijk, andere onopzettelijk. Dit zijn een aantal van de wijzigingen:

  • Een groot deel van het Oude Testament is zó oud, dat het moet zijn geschreven in het paleo-Hebreeuwse alfabet, of zelfs in een nog ouder schrift. Maar vertalingen naar moderne talen zijn grotendeels gebaseerd op de Masoretische tekst, dat geschreven is in een veel modernere vorm van het Hebreeuws. Ooit moeten kopiisten de tekst dus hebben geüpdatet naar een moderner alfabet. In de Masoretische tekst zijn ook leestekens toegevoegd die als klinkers fungeren, terwijl de originele tekst alleen medeklinkers bevatte.
  • Het is goed mogelijk dat kopiisten achterhaalde vocabulaire of plaatsnamen updatete om de tekst voor eigentijdse lezers duidelijker te maken. Dit soort wijzigingen zijn zeer redelijk en leveren geen problemen op.
  • Dan zijn er simpelweg de onopzettelijke kopieerfoutjes: een letter wordt verkeerd gelezen, een woordje wordt overgeslagen of op de verkeerde plaats ingevoegd, et cetera. Deze kopieerfouten vormen het onderwerp van dit artikel.
  • Ten slotte zijn er ook nog de meer sinistere wijzigingen: opzettelijke veranderingen in de tekst met het doel om bepaalde theologische standpunten van een Bijbelse onderbouwing te voorzien. Een mogelijk voorbeeld is 1 Joh. 5:7, waar een zeer duidelijke bewijstekst voor de Drie-Eenheid is ingevoegd. Gelukkig zijn dit soort wijzigingen zeldzaam. Over het algemeen waren de kopiisten zeer getrouw aan hun bronteksten. (Wat betreft de Drie-Eenheid, daar is afdoende onderbouwing voor in andere Bijbelpassages.)

Kon God niet voorkomen dat er fouten inslopen?

God had natuurlijk kunnen voorkomen dat er kopieerfouten werden gemaakt. Dan zouden we nog de volledig ongewijzigde, oorspronkelijke tekst hebben! Waarom heeft Hij dat niet gedaan?

Probeer je eens voor te stellen wat dat zou behelzen. Dan zou het duizenden jaren lang onmogelijk zijn geweest om de Bijbelse tekst op onjuiste wijze te kopiëren. Dat zou snel op gaan vallen, en zou gaan fungeren als een godsbewijs, als een continu herhaalbaar wonder! Het is duidelijk dat God niet op die manier werkt.

Of, als we het iets praktischer benaderen, had God er niet gewoon voor kunnen zorgen dat de autografen bewaard zouden blijven? Dat had Hij zeker kunnen doen, maar ook dit is niet zonder haken en ogen. Deze geschriften zouden de status verkrijgen van de meest waardevolle relikwieën ter wereld. De persoon of kerk die de autografen in bezit heeft, zou er zowel financieel als politiek zijn voordeel mee kunnen doen.

Dit gaat in tegen het decentrale karakter van het christendom. Het geloof van de oude Israëlieten was gecentraliseerd: eerst in de tabernakel, daarna de tempel. Daar bevonden zich de Ark van het Verbond en de Stenen Tafelen. Maar het christendom is gedecentraliseerd (zie bijv. Joh. 4:21), en sinds het overlijden van de apostelen is er geen centrale leider meer. (De pretenties van pausen en synodes ten spijt.) Althans, geen menselijke. Het is de heilige Geest die ons leidt, en ons ertoe dringt het evangelie te verspreiden. Deze verspreiding van het goede nieuws gaat van persoon tot persoon, en komt niet vanuit één centraal instituut.

Uiteindelijk kunnen we natuurlijk slechts gissen naar Gods redenen, maar feit is in elk geval dat de autografen niet bewaard zijn gebleven, en dat de overgebleven manuscripten in details van elkaar verschillen. Dat neemt niet weg dat God toch over zijn Woord gewaakt heeft, want de tekst is alsnog bijzonder goed bewaard gebleven. En nogmaals, er is geen reden om te vrezen dat er zaken van groot theologisch belang zijn gewijzigd.

Kopieerfouten en contradicties

Uit het gegeven dat er kopieerfouten hebben plaatsgevonden, volgt dat het mogelijk is dat er daardoor contradicties kunnen zijn ontstaan in de oorspronkelijk foutloze Bijbel. Met name in de boeken 1 & 2 Samuël, 1 & 2 Koningen en 1 & 2 Kronieken, die deels overlappende geschiedenissen beschrijven, komt dit naar voren.

Het is belangrijk om op te merken dat wanneer we een contradictie verklaren als het resultaat van een kopieerfout, dit niet zomaar een ad hoc gelegenheidsoplossing is. Kopieerfouten vinden nu eenmaal plaats. In praktisch alle gevallen waarin er binnen deze zes Bijbelboeken contradicties worden gevonden, gaat het om zeer kleine details. En heel vaak betreft het getallen.

En laten getallen nu net extra gevoelig zijn voor kopieerfouten. Een klein schrijffoutje, een verandering of het wegvallen van een klein aantal letters, kan de waarde van een getal reeds veranderen. Een typisch voorbeeld vinden we in deze teksten:

2 Koningen 24:8
Jojachin was achttien jaar oud toen hij koning werd, en hij regeerde drie maanden in Jeruzalem. De naam van zijn moeder was Nehusta, de dochter van Elnathan, uit Jeruzalem.

2 Kronieken 36:9
Jojachin was acht jaar oud toen hij koning werd, en hij regeerde drie maanden en tien dagen in Jeruzalem. Hij deed wat slecht was in de ogen van de HEERE.

Acht jaar of achttien jaar… Bij dit soort ‘contradicties’ is het véél aannemelijker dat we te maken hebben met een kopieerfout, dan dat de oorspronkelijke schrijver van de autograaf zich hier vergiste.

Samenvatting

Christenen geloven dat de Bijbel het geïnspireerde Woord van God is. God is feilloos, dus zijn Woord ook. Dit geldt echter alleen voor de oorspronkelijke geschriften. Menselijk kopieerwerk is feilbaar, en dus zijn er kopieerfoutjes ingeslopen. De handschriften die wij van de Bijbelboeken hebben, verschillen dan ook van elkaar.

Dat is in principe niet iets waar we ons zorgen over hoeven te maken. De overgrote meerderheid van die kopieerfouten heeft geen effect op de betekenis. Waar de betekenis wel is aangetast, kunnen we zeer vaak een redelijke inschatting maken van wat de oorspronkelijke lezing was. En daar waar we dat niet kunnen, komt er door die onzekerheid nooit een belangrijk christelijk doctrine op de tocht te staan.

Kopieerfouten kunnen soms ook leiden tot tegenstrijdigheden tussen Bijbelpassages die dezelfde geschiedenis beschrijven. Het is dan ook niet onredelijk om bepaalde contradicties te verklaren als het resultaat van kopieerfouten. Vooral als de contradictie maar één woordje betreft, en al helemaal wanneer het gaat om getallen.

Share

Is het Nieuwe Testament geschreven door ghostwriters?

Geplaatst op door

In zijn boek Forgery and Counterforgery1 betoogt Bart Ehrman dat veel van de boeken van het Nieuwe Testament (NT) vervalsingen zijn. Dat wil zeggen: ze zijn niet geschreven door de auteurs aan wie ze traditioneel worden toegeschreven. Volgens Ehrman weten we van slechts zeven boeken in het NT de auteur, namelijk zeven van de brieven van Paulus.2 Alle andere boeken zijn ten onrechte aan bepaalde auteurs toegeschreven.

Ehrman onderbouwt die conclusie vooral met stilistische en taalkundige argumenten. Bijvoorbeeld: omdat Paulus’ brief aan de Galaten stilistisch verschilt van de brieven aan Timotheüs, kunnen de laatste niet door Paulus geschreven zijn. En aangezien 1 Petrus en 2 Petrus taalkundig van elkaar verschillen, kunnen ze niet door dezelfde auteur zijn geschreven.

1. De secretarishypothese

Een andere manier om die stilistische verschillen te verklaren is de secretarishypothese. Volgens deze hypothese is een aantal van de boeken van het Nieuwe Testament niet geschreven door de naam-auteur zelf, maar door een secretaris die op naam en onder het gezag van de ‘auteur’ schreef. Een soort ghostwriter dus. Dit verklaart de grote verschillen in stijl en woordgebruik tussen de verschillende brieven van Paulus, en tussen de twee brieven van Petrus. De pastorale brieven (1 & 2 Timotheüs en Titus) kunnen bijvoorbeeld geschreven zijn door Lukas in plaats van door Paulus zelf. En de Eerste Brief van Petrus kan door Markus zijn geschreven, in plaats van door Petrus. Dat doet niets af aan het apostolische gezag van die brieven, omdat ze nog steeds in opdracht van Paulus en Petrus zijn geschreven, die met de inhoud zullen hebben ingestemd.

Als veel van de nieuwtestamentische boeken inderdaad door ghostwriters zijn geschreven, wordt een groot deel van Ehrmans argumentatie tegen de traditionele auteurs buitenspel gezet.

Daar kan Bart Ehrman het natuurlijk niet bij laten. Hij valt deze theorie aan in zijn boek Forgery and Counterforgery. In viereneenhalve bladzijde probeert hij deze theorie te weerleggen.3 Zijn conclusie is dat de argumentatie voor de theorie te zwak is. Hij noemt de theorie “wishful thinking” en zegt over de bewijsvoering voor de secretarishypothese: “It is thin at best, almost nonexistent.” Laten we die argumentatie eens even bekijken, om te zien of Ehrman daarin gelijk heeft.

2. Een oud en wijdverbreid gebruik

Schrijven onder het gezag van een ander is een duizenden jaren oud gebruik. We vinden het al terug in inscripties van Babylonische en Egyptische koningen. Zij hebben uitgebreide verhalen nagelaten, vertelt vanuit het eerste persoonsperspectief van de koningen, die niet door deze koningen zelf zijn geschreven. Prof. dr. Karel van der Toorn, emeritus professor van antieke godsdiensten, schrijft hier het volgende over:

In de Oudheid konden auteurs ook anoniem blijven door onder een andere naam te schrijven. Als het werk in opdracht was geschreven, dan schreef men het vaak toe aan de opdrachtgever.4

Verder schrijft Van der Toorn: “Tot aan het einde van de Middeleeuwen maakten lezers zich meer druk om het gezag van een boek dan om de auteur.”5 En dat gezag kon geleverd worden door de opdrachtgever (op wiens naam het werk kwam te staan), ook al had hij het niet zelf geschreven.

Vergelijk het met een toespraak van een koning of een president. Zo’n toespraak is zelden geschreven door het staatshoofd zelf. Meestal is het geschreven door een professionele speechschrijver. Toch doet dat niets af aan het gewicht van de boodschap. De inhoud van de toespraak wordt uiterst serieus genomen, omdat de koning ermee instemt. Zo keek men in het verleden ook aan tegen het gezag van geschriften. Het werk ontleende het gezag aan de naam-auteur, de opdrachtgever, niet aan de feitelijke schrijver.

Niet alleen koningen waren opdrachtgevers. Cicero vroeg Atticus meerdere keren om in zijn naam brieven te schrijven als hij daar zelf niet toe in staat was:

Pray send letters in my name to any to whom you think it right to do so. You know my intimates. If they remark on the absence of my signet or handwriting, pray tell them that I have avoided using either owing to the military pickets.6

Ook ongeletterde mensen zetten secretarissen in om zaken op schrift te stellen over bijvoorbeeld eigendommen, transacties, enzovoort.

3. Vergelijkingsmateriaal

Ehrman verwerpt al deze aanwijzingen echter, om twee redenen. Ten eerste omdat het niet laat zien dat brieven schrijven in andermans naam een veelvoorkomend en algemeen geaccepteerd gebruik was. En ten tweede omdat de brieven in het Nieuwe Testament aanzienlijk verschillen van de hierboven genoemde voorbeelden.

Nu is het probleem dat wij maar weinig vergelijkingsmateriaal hebben voor de boeken van het Nieuwe Testament. Brieven met een theologische inhoud die vergelijkbaar zijn met de nieuwtestamentische brieven vinden we alleen bij andere 1ste– en 2de-eeuwse christenen en bij gnostici. Ehrman zou kunnen redeneren dat we in die vergelijkbare geschriften weinig aanwijzingen vinden dat ze door ghostwriters zijn geschreven. Maar wat voor aanwijzingen verwacht dr. Ehrman daar precies aan te treffen? De activiteit van secretarissen zou gemakkelijk onzichtbaar kunnen zijn. In het geval van Cicero hebben we toevallig een bericht onderschept waarin hij iemand de opdracht geeft om in zijn naam brieven te schrijven, maar we kunnen redelijkerwijs niet verwachten altijd zoveel geluk te hebben. De correspondentie tussen auteur en secretaris zal immers vrijwel altijd mondeling zijn geweest.

4. Aanwijzingen in het Nieuwe Testament

In zijn boek richt dr. Ehrman zich alleen op het buiten-Bijbelse bewijsmateriaal voor het gebruik van ghostwriters als schrijvers van brieven. Hij richt zich echter niet op de nieuwtestamentische boeken zelf. Laten we eens kijken naar twee belangrijke apostelen: Petrus en Paulus.

4.1 Paulus

We weten dat Paulus een secretaris gebruikte (Rom. 16:22). In verschillende brieven voegt Paulus met eigen hand een notitie toe (1 Kor. 16:22-24, Gal. 6:11-18, Kol. 4:18, 2 Thes. 3:17-18). Dat zien we zo nu en dan ook terug bij Cicero. Deze notities bevatten vaak de kern van de brief of een persoonlijke noot van Paulus. Een voorbeeld vinden we aan het eind van Romeinen:

Romeinen 16
24 De genade van onze Heere Jezus Christus zij met u allen. Amen.
25 Hem nu Die in staat is u vast te doen staan, overeenkomstig mijn Evangelie en de prediking van Jezus Christus, overeenkomstig de openbaring van het geheimenis dat door de tijden der eeuwen heen verzwegen was,
26 maar dat nu geopenbaard is en door de profetische Schriften onder alle heidenen bekendgemaakt is, overeenkomstig het bevel van de eeuwige God, om hen tot geloofsgehoorzaamheid te brengen,
27 aan Hem, de alleen wijze God, zij door Jezus Christus de heerlijkheid tot in alle eeuwigheid. Amen.

In vers 24 lijkt de brief al te worden afgesloten door de secretaris. Maar dan volgt er nog een kort nawoord van de apostel zelf, die de brief vervolgens opnieuw afsluit in vers 27. Als de secretaris alleen maar mechanisch opschreef wat Paulus dicteerde, worden dit soort naschriften minder logisch dan onder de secretarishypothese. Dan zou alleen een handtekening al genoeg zijn. Maar Paulus wil ook nog iets inhoudelijks toevoegen. Dit wijst er dus op dat de secretaris veel meer vrijheid had in het opstellen van de brief.

Dit wordt bevestigd door het slot van 1 Thessalonicenzen. Gedurende de hele brief tot aan 1 Thessalonicenzen 5:25 verwijzen de auteurs (Paulus, Silvanus en Timotheüs) naar zichzelf in het meervoud, maar in 5:27 wordt het enkelvoud gebruikt. Dit wijst op een persoonlijke toevoeging van Paulus, die in tegenstelling tot de secretaris de eerste persoon enkelvoud gebruikte.

Het naschrift van 2 Korinthe is waarschijnlijk het gedeelte van hoofdstuk 10 tot 13 (dat begint met “Ik nu, Paulus zelf“), waarin in tegenstelling tot de rest van de brief plotseling de eerste persoon enkelvoud veelvuldig gebruikt wordt. Deze voorbeelden uit 1 Thessalonicenzen en 2 Korinthe wijzen erop dat de secretaris een eigen stijl had die verschilde met die van Paulus.

4.2 Petrus

De unanieme kerkelijke traditie wijst Markus aan als de secretaris van Petrus. Papias, een bisschop uit Hiërapolis die rond het jaar 100 n. Chr. schreef, is hier de oudste getuige van:

Johannes, de ouderling, zei ook dit nog: Markus was de tolk (ἑρμηνευτὴς) van Petrus; wat die zich herinnerde van wat de Heere gesproken of gedaan had, schreef Markus heel precies op, zij het niet in volgorde. Want Markus had onze Heere nooit gehoord; hij was Hem ook niet nagevolgd; maar, zoals ik al zei, Markus vergezelde later Petrus; die gaf onderwijs naargelang het nodig was, maar maakte geen samenhangend overzicht van de dingen die door en over de Heere verteld werden; Markus schreef zoals hij zich herinnerde; want hij gaf zorgvuldige aandacht aan één zaak, namelijk om niets van wat hij hoorde over te slaan, of iets dat onjuist was in zijn verslag op te nemen.7

Markus wordt hier de ἑρμηνευτὴς van Petrus genoemd. Dat betekent ‘uitlegger’ of ‘tolk’. Dat woord duidt erop dat Markus de vrijheid had om de boodschap van Petrus in eigen woorden weer te geven. Markus is dus de feitelijke schrijver van het evangelie, maar het evangelie draagt het gezag van de apostel Petrus.

Ook de 2de-eeuwse apologeet Justinus de Martelaar schrijft het evangelie van Markus toe aan Petrus:

And when it is said that He changed the name of one of the apostles to Peter; and when it is written in the memoirs of him that this so happened, as well as that He changed the names of other two brothers, the sons of Zebedee, to Boanerges, which means sons of thunder.8

Oftewel, volgens Justinus staat er in de memoires van Petrus geschreven dat de zonen van Zebedeüs (dat zijn Johannes en Jakobus) door Jezus ‘Boanerges’ genoemd worden. Dat gegeven vinden we alleen terug in het verslag van Markus (3:16-17)! Justinus verwijst dus naar het evangelie van Markus, als zijnde de memoires van Petrus.

We zien dus dat waarschijnlijk zowel Petrus als Markus als auteur van het evangelie van Markus werden gezien. Dit is een krachtig argument voor de secretarishypothese: Markus is de daadwerkelijke schrijver en op Petrus rust het gezag van het evangelie.

Maar het gaat nog verder: uit nauwkeurige vergelijking blijkt dat het evangelie van Markus en de Eerste Brief van Petrus overeenkomen wat betreft woordgebruik en het gebruik van het Oude Testament.9 De secretarishypothese kan ook dit heel goed verklaren: het was Markus die 1 Petrus schreef onder gezag van Petrus. Datzelfde geldt voor taalkundige overeenkomsten tussen het evangelie van Lukas, Handelingen en de pastorale brieven.10 Die werken tonen overeenkomsten. Dat zou erop kunnen wijzen dat Lukas de secretaris was die de pastorale brieven schreef.

5. Conclusie

In dit artikel heb ik de argumenten voor de secretarishypothese uiteengezet. Nu is het aan jou om te bepalen of dit bewijsmateriaal “thin at best, almost nonexistent” is. In de Oudheid hechtte men meer belang aan het gezag dan aan de daadwerkelijke schrijver, en dat gezag werd geleverd door de opdrachtgever. We zien bij Cicero, maar ook bij ongeletterden dat zij hun brieven door anderen lieten schrijven. We zien dat Paulus zijn brieven afsloot met naschriften in zijn eigen hand. Zowel Markus als Petrus werden beschouwd als auteur van het evangelie van Markus. Bovendien blijkt uit taalkundige overeenkomsten dat Markus ook 1 Petrus geschreven heeft. Misschien heeft de secretarishypothese toch aanzienlijk betere papieren dan Bart Ehrman doet voorkomen.

6. Noten en referenties

1. Bart Ehrman, Forgery and Counterforgery: The Use of Literary Deceit in Early Christian Polemics, Oxford University Press, 2013. Terug naar tekst.
2. Romeinen, 1 en 2 Korinthe, Galaten, Filipenzen, 1 Thessalonicenzen en Filemon. Terug naar tekst.
3. Ref 1, p. 218-222. Terug naar tekst.
4. Karel van der Toorn, Wie schreef de Bijbel? De ontstaansgeschiedenis van het Oude Testament, Kampen, Ten Have, 2009, p. 45. Terug naar tekst.
5. Ref 4, p. 45. Terug naar tekst.
6. Cicero, Epistulae ad Atticum, 11.2 (online beschikbaar). Zie ook 11.5. Terug naar tekst.
7. Eusebius, Kerkgeschiedenis, 3.39.15. Vertaling van dr. Chr. Fahner. Terug naar tekst.
8. Justinus Martyr, Dialogue with Trypho, hoofdstuk 106 (online beschikbaar). De vertaling geeft onterecht ‘him’ met een hoofdletter, alsof het op Christus zou wijzen. Volgens dr. Ehrman en andere geleerden wijst het echter op Petrus. Daar zijn goede redenen voor. Allereerst noemt Justinus de evangeliën altijd de ‘memoires van de apostelen’. Het is dan logisch dat ‘memoirs of him’ ook naar een apostel wijst. Ten tweede betekent ‘memoires’ zoiets als ‘herinneringen’. De evangeliën zijn niet de herinneringen van Jezus maar van de apostelen. Terug naar tekst.
9. Moon, Jongyoon, Mark as contributive amanuensis of 1 Peter? An inquiry into Mark’s involvement in light of first-century letter writing, Diss. Department of New Testament Studies in the Faculty of Theology, University of Pretoria, 2008. Terug naar tekst.
10. Ref 10. Terug naar tekst.

Share

Hoe weten we wanneer de Bijbelboeken zijn geschreven?

Geplaatst op door

Eén van de belangrijkste graadmeters voor de historische betrouwbaarheid van een antieke tekst is de datering. Immers, hoe korter de tijdspanne tussen de beschreven gebeurtenissen en de opschriftstelling van het verslag, hoe minder er vergeten of bij verzonnen is, en hoe minder tijd er is geweest voor het aandikken van het verhaal en voor legendevorming. Het is dan ook niet verwonderlijk dat critici van de Bijbel vaak late dateringen van de Bijbelboeken aanhouden, terwijl apologeten juist een vroege datering verdedigen. Zo beweren de schriftcritici dat de Thora (de eerste vijf boeken van het Oude Testament) ontstaan is tussen 900 en 400 v.Chr., waar Bijbelgetrouwe christenen stellen dat de Thora grotendeels is geschreven door (of onder de regie van) Mozes, in de 14de eeuw voor Christus.

In dit artikel worden de belangrijkste aspecten genoemd die ons iets kunnen vertellen over wanneer een boek geschreven is. In toekomstige artikelen zullen deze criteria worden toegepast om tot een datering te komen van specifieke Bijbelboeken.

1. Wie was de auteur van het boek?

Als bekend is wie de schrijver van het boek is, kunnen we al een aardige inschatting maken van wanneer het is geschreven. Vaak is het zelfs mogelijk een boek te relateren aan een bepaalde periode in het leven van de schrijver.

Maar soms is het auteurschap discutabel. Er kan zelfs sprake zijn van een vervalsing, waarbij een boek aan de verkeerde persoon wordt toegeschreven! Zo’n boek noemen we dan een pseudepigraaf. Het komt ook voor dat de schrijver anoniem is.

2. Wat is de laatste historische gebeurtenis die wordt vermeld?

Het spreekt voor zich dat een boek moet zijn geschreven ná de laatste historische gebeurtenis die het vermeldt. Zo is het boek De Joodse Oorlog van de 1ste-eeuwse historicus Flavius Josephus geschreven na de inwijding van de Vredestempel in het jaar 75 n.Chr., want dat feit wordt nog in het boek vermeld.

3. Wanneer wordt het boek als eerste geciteerd?

Als latere schrijvers een werk citeren of ernaar verwijzen, levert dat informatie over de datering. Voorbeeld: aangezien Ignatius (die rond 110 n.Chr. stierf) in één van zijn brieven het Evangelie van Lucas citeert, moet het Evangelie van Lucas dus vóór 110 n.Chr. geschreven zijn. Andersom kunnen we natuurlijk ook kijken welke teksten er in het te dateren boek worden aangehaald.

Een probleem hierbij is dat het lang niet altijd helder is of er wel echt sprake is van een citaat. Dat een bepaalde zinsnede in twee teksten voorkomt, wil niet per se zeggen dat de ene tekst dat van de andere overgenomen heeft. Misschien hebben beide teksten het, onafhankelijk van elkaar, geleend van een derde bron.

Soms wordt ook het bestaan van een boek in een bepaalde geschiedenis vermeld. Zo vermeldt Josephus in zijn boek Joodse Oudheden dat het boek Daniël aan Alexander de Grote (356-323 v.Chr.) werd voorgelezen. Als dat waar is, moet het boek Daniël toen al hebben bestaan.

4. Wat is het oudste handschrift van het boek?

Een boek moet natuurlijk eerder geschreven zijn dan de oudste kopie die ervan bewaard is. Zo stamt de oudste complete boekrol van het boek Jesaja van rond 100 v.Chr. Het boek Jesaja is dus minimaal 2100 jaar oud.

Helaas levert deze informatie ons slechts een minimumleeftijd. Daar hebben we niet zoveel aan als het tijdsgat tussen de oudste kopie en het origineel erg groot is – zoals het geval is bij alle oudtestamentische boeken. Daarnaast is het dateren van handschriften ook niet al te makkelijk: de foutmarges kunnen enkele decennia of zelfs eeuwen beslaan.

5. Welke thema’s behandelt het boek?

Door te kijken welke thema’s belangrijk waren voor de schrijver, kunnen we soms schatten in welke tijd de schrijver leefde. Als een tekst bijvoorbeeld over de discussie rondom Zwarte Piet gaat, is het waarschijnlijker dat die tekst uit 2015 komt dan uit 1915. Want in 1915 leefde die kwestie nog niet.

Maar om hier een datering op te baseren, moeten we natuurlijk wel betrouwbare kennis hebben van wanneer welke thema’s relevant waren. Die kennis is afkomstig van andere teksten. Als die andere teksten niet correct gedateerd zijn, bouwen we een kaartenhuis van onjuiste dateringen.

6. In welke tijd past het taalgebruik van het boek?

Wanneer een Nederlandse tekst veel woorden bevat als ‘gij’ en ‘trachten’, hebben we waarschijnlijk met een oudere tekst te maken dan wanneer we er woorden aantreffen als ‘googlen’ en ‘chillen’. Net als het Nederlands was ook het Hebreeuws aan verandering onderhevig. Het taalgebruik van de boeken van het Oude Testament kan ons dus veel vertellen over wanneer ze geschreven zijn. Als een boek veel Perzische leenwoorden bevat, is het boek waarschijnlijk geschreven tijdens of na de periode van het Perzische Rijk (zoals het boek Esther). Als een boek archaïsche (ouderwetse) woorden of uitdrukkingen bevat (zoals het boek Genesis), wijst dat in de richting van een hoge ouderdom.

Taalgebruik is minder relevant voor de datering van de boeken van het Nieuwe Testament, aangezien het Koinè (Grieks) niet veel is veranderd gedurende de korte periode waarbinnen die boeken geschreven zouden kunnen zijn.

7. Welke gebeurtenissen noemt de auteur niet?

Als een zeer belangrijke gebeurtenis niet vermeld wordt, kan dat betekenen dat de tekst is geschreven vóórdat die gebeurtenis heeft plaatsgevonden. Dit gaat natuurlijk alleen op wanneer we redelijkerwijs zouden mogen verwachten dat de gebeurtenis in kwestie zou worden vermeld, bijvoorbeeld omdat het past in de thematiek van het boek. Zo gaat het boek Divided We Stand van Eric Darton over het World Trade Center in New York. De aanslag in 1993 wordt in het boek vermeld, maar over de aanslagen op 11 september 2001 horen we helemaal niets. Het is uiterst onwaarschijnlijk dat Darton de aanslagen niet zou noemen als ze al wel hadden plaatsgevonden. En inderdaad, zijn boek werd gepubliceerd in 1999. (In een latere editie van het boek, uit 2011, worden de aanslagen op 11 september uiteraard wel genoemd.)

Toch moeten we voorzichtig zijn met deze wijze van dateren. Sommige auteurs wilden een bepaalde boodschap aan hun boek meegeven, zodat ze bepaalde gebeurtenissen bewust niet noemden.

Complicaties

Er valt niet altijd een eenduidige datering te geven, omdat boeken ook stapsgewijs ontstaan kunnen zijn. Sommige boeken van het Oude Testament (zoals Genesis), hebben waarschijnlijk pas hun definitieve vorm gekregen op het moment dat een redacteur verschillende eeuwenoude bronnen samenvoegde en omschreef tot één doorlopend verhaal. (In het geval van Genesis zou die redacteur Mozes of een tijdgenoot van Mozes kunnen zijn.) En zelfs nadat een boek op deze manier is samengesteld, kunnen er tijdens het eeuwenlange kopieerproces nog redactionele wijzigingen zijn doorgevoerd. Dat kunnen heel zinnige wijzigingen zijn, zoals het updaten van ouderwets taalgebruik of het vervangen van achterhaalde plaatsnamen door de huidige namen van die plaatsen.

In de toekomst zullen er op geloofverdediging.nl artikelen verschijnen waarin de bovenstaande criteria worden toegepast op specifieke Bijbelboeken.

Share