‘Geloven? Doe maar thuis!’ Over die stelling debatteerden fractievoorzitter van de CU Gertjan Segers en presentator en cabaretier Arjen Lubach maandagavond 27 februari in de Pieterskerk in Leiden. De zaal zat helemaal vol en nog tweeduizend mensen hadden geen plaatsje kunnen bemachtigen. Het was een fel debat, maar regelmatig klonk er ook gelach uit de zaal. Hoewel het de bedoeling was dat het een politiek debat zou worden, belandde de discussie uiteindelijk meer op het filosofische vlak. Omdat beide debaters geen filosofen zijn (Lubach heeft zijn studie filosofie nooit afgerond), was er voor de kenner weinig nieuws bij. Toch heeft de laagdrempeligheid van het debat er hopelijk voor gezorgd dat meer mensen in aanraking zijn gekomen met apologetische vraagstukken.
Twee lagen
Lubach begon de avond met zijn stellingname dat er in ieder wereldbeeld twee lagen zijn: de eerste laag is die van de werkelijkheid, de wetenschap. Het is alles wat we kunnen zien, herhalen en onderzoeken. Daar bovenop ligt bij de meeste mensen nog een tweede laag met aannames, veronderstellingen en onbewezen zaken. Uiteraard hoort volgens Lubach het geloof in God daar ook bij. Vervolgens stelde hij dat alleen die onderste laag, de wetenschap, op scholen onderwezen moet worden.
Segers reageerde hierop door te stellen dat ook het principe van gelijkheid tussen man en vrouw onderwezen moet worden, terwijl die gelijkheid onbewezen is. Lubach zei dat er een verschil is tussen het geloof in God en het principe van gelijkheid tussen man en vrouw: mannen en vrouwen bestaan echt, dus daar moet je een mening over hebben. Voor het bestaan van God is echter geen enkel bewijs. Op dit punt ontstond er een Babylonische spraakverwarring waar de beide debaters tot de pauze niet meer uitkwamen. Segers had naar mijn mening het punt van Lubach weerlegd dat er alléén bewezen zaken op school moeten worden onderwezen. Lubach had echter wel een punt: over de verhouding tussen mannen en vrouwen moet je wel een mening hebben. Over het bestaan van onbewezen zaken niet.
In het nauw
Na de pauze was er tijd voor vragen uit het publiek. Tijdens deze sessie wisten beide debaters elkaar nu en dan in het nauw te drijven. Het begon positief voor Segers, toen de discussie uitliep op het al dan niet bestaan van de moraal. “Het kan niet zo zijn dat het vermoorden van zes miljoen Joden niets meer was dan het schenden van afspraken”, zei Segers. Lubach verdedigde het standpunt dat morele waarden slechts afspraken zijn, maar klonk niet geloofwaardig.
Toen was het de beurt aan Lubach. Hij zette vol in op het probleem van het lijden. Volgens hem bewijst het bestaan van kwaad dat God niet zowel almachtig als alwetend en algoed kan zijn. Achteraf had Segers hier misschien beter op kunnen reageren met de weerleggingen die door christelijke denkers als Lewis en Plantinga geformuleerd zijn, maar hij pakte het wat persoonlijker aan. Segers getuigde dat hij door het lijden en sterven van Jezus inziet dat God geen sadist is. Voor Lubach was dat echter geen overtuigend antwoord, omdat dat het probleem niet oploste. Toen het over Jezus ging, wisten beide debaters elkaar niet in het minst te overtuigen. Volgens Segers moest er haast wel iets bijzonders gebeurd zijn, omdat de volgelingen van Jezus vertelden dat Hij was opgestaan – iets wat in de Oudheid geen bekend idee was – en voor dat verhaal hun leven hebben gegeven. Lubach vond het echter sprookjes, zonder enig overtuigend bewijs. Bovendien waren volgens hem veel elementen overgenomen uit andere religies.
De avond werd afgesloten zonder duidelijke winnaar. Ik heb de politieke kwesties links laten liggen, omdat die voor deze website minder relevant zijn. Zowel Segers als Lubach liet zien een scherpe geest te hebben en een uitstekende debater te zijn. Beiden hebben punten gescoord, maar ook verloren.
Analyse van Lubachs argumenten
Wat maakt de logica betrouwbaar?
Zoals eerder gezegd bestaat een wereldbeeld volgens Lubach uit twee lagen: een laag van waarneming en wetenschap en daarboven een laag van aannames en geloofsuitspraken. Volgens hem hoort de aanname dat God bestaat in de bovenste laag. Het interessante is echter dat ook Lubachs wereldbeeld veel ruimte biedt voor het geloof in God.
Volgens Lubach zijn alleen wetenschappelijke conclusies betrouwbaar. Maar waarom zouden wetenschappelijke conclusies betrouwbaar zijn? Het antwoord zal zijn: omdat de wetenschap gebruik maakt van de logica. Maar wat maakt de logica betrouwbaar? Daar zal iedereen het antwoord op schuldig moeten blijven, omdat je dat niet logisch kunt aantonen. Dan gebruik je namelijk een cirkelredenering. Ons vertrouwen in de logica is een zuivere intuïtie. We gaan nog verder: waarom zouden we die intuïtie moeten vertrouwen? Een christen kan zeggen: omdat onze rationele vaardigheden ons ingelegd zijn door een almachtig en wijs Wezen dat Zelf ook rationeel is. Binnen Lubachs wereldbeeld, waar we door doelloze en willekeurige processen uit een schimmel – zoals hij het zelf zegt – zijn voortgekomen, is er geen enkele reden om deze intuïtie (dat logica betrouwbaar is) te vertrouwen. Lubachs tweelagenhypothese wankelt dus als je God er geen plaats in geeft.
Objectieve moraliteit
Het belangrijkste argument tegen het bestaan van God was voor Lubach het bestaan van kwaad. Echter, het bestaan van kwaad vraagt om een objectief ‘goed’ en ‘fout’. In het atheïstische wereldbeeld van Lubach is daar geen plaats voor. Hij zag morele normen en waarden slechts als afspraken tussen mensen. Je kunt toch lastig van God vragen om de wereld zo in te richten dat die aan onze afspraken voldoet! Dus zodra je het bestaan van ‘kwaad’ erkent, maak je het bestaan van God juist uiterst waarschijnlijk.
God en elfjes
Lubach vergeleek het geloof in God gedurende het debat van tijd tot tijd met het geloof in elfjes. Er is echter een groot verschil tussen het geloof in God en het geloof in elfjes. Laat ik dat duidelijk maken met het zogenaamde teleologische argument voor het bestaan van God. In ons universum gelden bepaalde natuurconstanten, zoals de sterkte van de zwaartekracht of de snelheid waarmee het heelal uitdijt. Wanneer deze constanten net iets anders zouden zijn (dus als bijv. de zwaartekracht net iets sterker of zwakker zou zijn), zou er in het universum geen leven mogelijk zijn. Het universum balanceert wat dat betreft op de punt van een naald.
Hier zijn maar weinig mogelijke verklaringen voor. De meeste filosofen hebben twee verklaringen voorgesteld. 1) Óf het universum is er maar één onder vele universa. In al die universa zijn de natuurconstanten telkens net iets anders. Dus is het niet vreemd dat in sommige van die universa de natuurconstanten precies zo afgesteld zijn dat het leven mogelijk is. En wij leven natuurlijk in zo’n ‘bewoonbaar’ universum. 2) Óf de waarde van de natuurconstanten is gewild door een bewustzijn. Dit bewustzijn moet dan onvoorstelbaar machtig zijn geweest – het kon immers de natuurconstanten bepalen – en onvoorstelbaar intelligent – het kon immers de waarde van de natuurconstanten precies bepalen. Het lijkt mij gerechtvaardigd om zo’n wezen God te noemen. Nu denk ik niet dat de eerste oplossing (van de meerdere universa) een goede is, maar laten we stellen dat dit de twee mogelijkheden zijn die we hebben. Zo dicht bij het bestaan van God zitten we dan: het is één van de twee mogelijke antwoorden op de vraag waarom het universum geschikt is voor het leven. Iets dergelijks heb je bij elfjes niet; er is geen enkele reden om hun bestaan te postuleren.
Argumenten voor het bestaan van God
Naast het argument op basis van rationaliteit, het argument op basis van de moraal en het teleologisch argument voor het bestaan van God zijn er nog vele andere argumenten die het bestaan van God uiterst aannemelijk maken: het kosmologisch argument, het Leibniziaans argument, het modaal-epistemisch argument, het argument op basis van natuurwetten en het argument op basis van Godservaringen. Bovendien zijn er zeer sterke argumenten voor de betrouwbaarheid van de Bijbel en de opstanding van Jezus. Over deze argumenten zal in de toekomst nog veel op geloofsverdediging.nl verschijnen.
Het geloof in God is niet zomaar een aanname zonder bewijs. Nee, het bepaalt je hele wereldbeeld, het is het raamwerk van je levensbeschouwing. Theïsten hebben de ‘leap of faith’ gemaakt omdat zij inzagen dat een wereldbeeld met God beter in elkaar zit dan een wereldbeeld zonder God. Dit kan om zowel de bovenstaande redenen zijn als door persoonlijke ervaring.
Lubach vs. Rutten?
Mogelijk vindt er in de toekomst een debat plaats tussen Arjen Lubach en de christelijke filosoof dr.ir. Emanuel Rutten over de redelijkheid van het geloof. Bovenstaande zaken zullen dan ook aan bod komen. Ik ben benieuwd wat Lubachs reactie zal zijn op Ruttens argumenten voor het bestaan van God. Want geloven in God is redelijker dan je denkt.